ISTRAŽIVANJE U SRBIJI - RESEARCH IN SERBIA
Pisati o istraživačkoj delatnosti u Srbiji (Research in Serbia) nije nimalo lako. Pogotovu u poslednjih trideset godina. Za koje je malo reći da su bile turbulentne. Može se smatrati da je u doba socijalizma istraživačka delatnost je tretirana kao društvena nadgradnja. U pravom smislu te reči. A to znači da se svesno nalazila na tzv. troškovnoj strani društva. S pravom se očekivalo da će nauka i istraživanje omogućiti da se Jugoslavija svrsta u red razvijenih zemalja. Kakva su bila razmišljanja na tom planu najbolje može da posluži računarstvo.
Krajem četrdesetih godina u Jugoslaviji su počeli da se osnivaju naučni instituti, koji su bili nosioci naučno – istraživačkog rada. Iako nije bila na tehnološkom nivou zapadnih zemalja bilo je značajnih proboja u primeni novih tehnologija. Tome je u određenoj meri doprinosio i liberalniji odnos zapada prema Jugoslaviji. Zahvaljujući dostupu novim tehnologijama mogli smo da razvijamo napredne sisteme. Npr. u računarstvu. Ali da gradimo i sopstvena industrijska i energetska postrojenja.
U uslovima privredne i društvene krize, kada se krešu troškovi istraživanje je došlo na tapet. To se najbolje osetilo početkom osamdesetih godina. SFR Jugoslavija je vrhunac svog razvoja doživela na kraju sedamdesetih godina. Privredna i posledično društvena kriza uticale su da Jugoslavija u uslovima ubrzanog tehnološkog razvoja sveta počne da gubi korak.Ipak mora se priznati da je u tzv. socijalističko vreme bilo uslova da se realizuju istraživanja u različitim oblastima.
Postojala je privreda čiji su subjekti relativno dobro pratili svetska tehnološka dostignuća. Pre svega u smislu njihove primene. Nažalost kako je vreme odmicalo razvojna delatnost je bila na silaznoj putanji. Ali još uvek je postojala orijentacija na nove proizvode i inovaciju postojećih. U takvim uslovima veliki privredni subjekti su još uvek imali svoje istraživačke centre. A postojala je i simbioza sa samostalnim istraživačkim centrima – institutima. Pa i visokoškolskim institucijama. Takođe, postojala je tzv. namenska industrija kojoj su trebala istraživanja. Zbog izvozne orijentacije i ona je morala da prati tehnološke trendove ako je želela da bude konkurentna na svetskom tržištu.
U to vreme Jugoslavija je bila relativno velika zemlja. Po površini bili smo osma zemlja u Evropi. A slično i po stanovništvu, sa svojih preko 22 miliona stanovnika. Ne treba zaboraviti da je istraživačka delatnost bila koncentrisana u najvećim gradovima. Gde su se nalazili univerziteti i instituti koji su bili nosioci istraživačke delatnosti. Iz današnje perspektive, bez detaljne analize ne može se dati zaključak da li su tadašnji istraživački kapaciteti bili dovoljni. Ili su možda bili predimenzionisani.
Research in Serbia - Okviri istraživanja
Tokom sedamdesetih i osamdesetih godina radio sam u istraživačkom sektoru. Kako je vreme odmicalo smanjivao se udeo istraživačkih poslova i ustupao mesto čisto komercijalnim poslovima. Pri tome istraživanja, koja smo u to vreme realizovali najbolje su mogla da se okarakterišu kao primenjena istraživanja. Istovremeno došlo je do pojave koja može da se okarakteriše kao decentralizacija visokog obrazovanja. Širom zemlje došlo je do formiranja fakulteta po manjim gradovima.
Pošto oni nisu mogli da funkcionišu kao samostalne institucije pridruživali su nekom od postojećih univerziteta. Povećanjem broja fakulteta u nekoj oblasti dolazilo je do formiranja novih univerziteta. U Srbiji su između 1960. i 1976. godine pored Beogradskog univerziteta formirani univerziteti u Novom Sadu, Nišu, Prištini i Kragujevcu. Konačno 2006. godine u Novom Pazaru je takođe formiran Univerzitet. Ovde su navedene samo visokoškolske ustanove čiji je osnivač država.
Naučno – istraživačka delatnost je jedna od dva glavna obeležja univerziteta. Da bi visokoškolska institucija imala status fakulteta/univerziteta morala je da obezbedi bavljenje naukom i istraživanjem svojim nastavnicima i saradnicima. To je ključni momenat, koji je odredio sudbinu istraživanja u Srbiji. Posmatrano na nivou poslednje dve decenije XX veka i prve dve decenije XXI veka. Tokom devete decenije XX veka Srbija, kao i cela Jugoslavija se suočava sa ekonomskom i društvenom krizom.
Dolazi do značajnog povećavanja duga prema spoljašnjim kreditorima. Što znači da su se finansijske mogućnosti države prema ustanovama koje su se finasirale iz budžeta smanjivale. A tu spadaju i visokoškolsko obrazovanje i istraživanje. A istovremeno se broj korisnika budžetskih sredstava iz ove sfere povećavao.
Nažalost sve se nekako vrti oko para. Tačnije zaposleni u visokom obrazovanju i istraživačkom sektoru stalno su nezadovoljni onim što država izdvaja za njihove potrebe. Sve to liči na onu narodnu – „Koliko para toliko muzike“. Sve vreme se ukazuje da ta izdvajanja nisu dovoljna i da zato imamo loše istraživačke rezultate. Država je pre otprilike deceniju i po pokušala da uvede kriterijume za vrednovanje rezultata istraživanja. Ali oni su se po svemu sudeći pokazali krajnje kontraproduktivni. Čak bi se reklo da dodantno uticali na pad kvaliteta istraživanja.
Research in Serbia - Objektivni pokazatelji
Republika Srbija prema statističkim podacima iz 2016. godine, bez podataka za Kosovo i Metohiju je imala 7.186.862 stanovnika. Prema najnovijim podacima u Srbiji je u 2020. godini živelo 6.899.126 stanovnika. Očigledno je da se broj stanovnika iz godine u godinu smanjuje, čemu doprinosi negativan priraštaj stanovništva. Аli i permanentno iseljavanje radno sposobnih građana. Prema podacima na WEB prezentaciji Ministarstva za prosvetu, nauku i tehnološki razvoj, Srbija ima oko 300 visokoškolskih i istraživačkih institucija.
U taj broj su uključeni fakulteti i visoke škole. Bez obzira da li su vlasništvu države ili se radi o privatnim institucijama. Takođe, u ovaj broj spadaju instituti, centri izvrsnosti i instituti pod okriljem Srpske akademije nauka i umetnosti. Prema najnovijim podacima na WEB prezentaciji Ministarstva za naučno istraživačku delatnost je akreditovano 123 fakulteta i 65 instituta.
U 2020. godini broj istraživačkih aktivnosti (projekti i studije) porastao u odnosu na 2019. godinu za 24,8%. Pri čemu 54% otpada na fundamentalna istraživanja, 30% na primenjena i 16% na razvojna. Inače učešće izdataka istraživanja i razvoja u bruto društvenom proizvodu iznosilo je u 2020. godini 0,91%. Broj istraživača zaposlenih u istraživačko – razvojnoj delatnosti u 2020. godini porastao za 1,6% u odnosu na 2019. godinu. Radi se o podacima koje je na kraju prvog polugođa 2021. godine, javnosti predstavio republički zavod za statistiku.
Finansiranje naučno istraživačkog rada
Finansiranje naučnih i istraživačko – razvojnih aktivnosti treba da se odvija pod okriljem Fonda za nuku republike Srbije, osnovanom 2019. godine. Prema podacima predstavljenim na WEB prezentaciji Fonda u Srbiji ima više od 12000 istraživača. Od njih je 809 uključeno u projekte koji su prihvaćeni od strane Fonda. Od toga su 447 istraživača – žene, a 362 istraživača – muškarci. Do sada je Fond objavio pozive za realizaciju projekata u sledećih pet oblasti:
- Specijalni program istraživanja Covid – 19;
- Program IDEJE;
- Program saradnje srpske nauke sa dijasporom;
- Program za razvoj projekata u oblasti veštačke inteligencije;
- PROMIS – program za izvrsne projekte mladih istraživača.
Najdirektniji način finansiranja naučno istraživačkog rada odvijao se preko konkursa koje je raspisivalo Ministarstvo za nauku. Ovaj koncept je primenjivan i u vreme postojanja Jugoslavije, s tim što su tada za finansiranje nauke bila zadužena republička ministarstva. U principu naučno istraživački projekti su se finansirali na ciklusima koji su trajali četiri godine. U vreme kada se pokušalo sa decentralizacijom i kada se finasiranje mnogih društvenih aktivnosti vršilo preko samoupravnih interesnih zajednica (SIZ) formirane su interesne zajednice nauke na nivou tzv. regiona.
Npr. na nivou regiona Kraljevo postojala je Zajednica za nauku, čije je sedište bilo u Čačku. Te institucije su ukinute početkom 1990. godine. Nakon toga finansiranje nauke je ponovo u potpunosti prešlo u nadležnost resornog ministarstva. Naučno istraživački rad bio je podeljen na naučna polja – prirodne nauke, društveno – humanističke, tehničko – tehnološke, medicinske, itd. Finansiranje naučno istraživačkih projekata u okviru tehničko – tehnoloških nauka odvijalo se na dva nivoa.
Da bi određeni projekat bio finansiran istraživački tim je morao da obezbedi i participanta. To je značilo da je morao da postoji privredni subjekat koji će da obezbdi sufinansiranje projekta u određenom procentu, obično 10 – 20%. Projekti, čiji istraživački timovi nisu imali participanta nisu mogli da budu finansirani od strane resornog ministarstva. Bez obzira na kvalitet projektnog predloga, postavljenih hipoteza istraživanja i kvaliteta istraživača, koji su taj projekat trebali da realizuju.
Tokom devedesetih godina, kada je došlo do opšte društvene krize, koja je podrazumevala i pad privredne aktivnosti, uslovljene tranzicijom i sankcijama veoma teško je bilo naći adekvatnog participanta. Pojedini istraživački timovi su se snalazili tako što su koristili fiktivne participante. To se ogledalo najčešće u formalnom ispunjavanju uzusa konkursa, tj. uplaćivanju sumu novca koju je dužan da obezbedi participant. Tu sumu su istraživačke organizacije vraćale participantima opet kroz fiktivne ugovore o poslovima.
Koncept učešća participanata u finansiranju naučno istraživačkih projekata poslednji put je primenjen kod konkursa iz 2006. godine. Treba se podsetiti da je nadležno ministarstvo poslednji put odobrilo sredstva za finansiranje naučno – istraživačkih projekata 2010. godine. Taj četvorogodišnji ciklus je započeo 1. januara 2011. godine. Prema tom konkursu i dan danas se vrši finansiranje istraživača iako su projekti zvanično ukinuti prošle godine. Dakle, Ministarstvo punih 13 godina nije raspisivalo konkurs za finansiranje naučno istraživačkih projekata.
U međuvremenu Ministarstvo je postojeće finansiranje istraživača po projektnom ciklusu iz 2010. godine zamenilo tzv. institucionalnim finansiranjem. To podrazumeva da se novac koji do tada uplaćivan istraživačima sada se uplaćuje institucijama, koje onda vrše finansiranje istraživača. Obaveze istraživača su najčešće svedene na objavljivanje određenog broja radova u časpopisima sa tzv. impakt faktorom. Nažalost to je još jedan od načina nastavljanja loše prakse u pogledu vrednovanja rezultata naučno istraživačkog rada kod nas.
Prilikom definisanja uslova za realizaciju projekata iz poslednjeg projektnog ciklusa pokušano da se objektivizira vrednovanje rezultata istraživanja. Praksa je pokazala sve nedostatke svođenja vrednovanja na nabrajanje radova objavljenih u okviru istraživanja. Na neki način to je bio “glogov kolac” u naučno – istraživačku delatnost u Srbiji.
Stvaranje istraživačkih kadrova
Važan momenat, koji je negativno uticao na stanje naučno istraživačke delatnosti u Srbiji su institucionalne promene u obrazovanju istraživača. One su se desile tokom poslednje decenije i po. Do njih je došlo zbog voluntarsitičkog pristupa reformi visokoškolskog obrazovanja, do koje je došlo posle društvenih promena iz 2000. godine. To se desilo zbog nekritičkog pristupa organizovanju ovog nivoa obrazovanja u skladu sa uzusima tzv. “Bolonske deklaracije”. Time su stvoreni uslovi da u proteklom periodu dođe do rušenja jednog sistema obrazovanja. I uvođenja novog sistema, bez da su se izgradili mehanizmi za njegovu korekciju u slučaju da on krene stranputicom.
Stranputice obrazovanja istraživača
Nažalost on je vrlo brzo pokazao sve svoje nedostatke. Oni se ogledaju pre svega u inflaciji “doktora nauka”. Tačnije lica na kojima bi trebalo da počiva budućnost naučno istraživačkog rada u Srbiji. Rizikujem da ne budem u potpunosti u pravu i da zbog toga budem kritikovan iznoseći sledeću tvrdnju. Većina novih doktora nauka, koji su to zvanje stekli posle 2005. godine nije prošla kroz realan istraživački proces.
Tj. rezultati koji su predstavljeni u njihovim doktorskim disertacijama nisu nastali u okviru realizacije naučno utemeljenog istraživačkog projekta. Uglavnom se radilo o ad hoc istraživanjima, čiji je smisao bio da budu oblanda za sticanje zvanja doktora nauka. Izneću još jednu smelu tvrdnju, tačnije pretpostavku. Analizom doktorskih disertacija odbranjenih posle 2005. godine, utvrdilo bi se da se gotovo svaka disertacija naslanja na zaseban projekat. Analiza istraživačkih projekata koji su rađeni u to vreme u Srbiji pokazala bi, da ih rađeno značajno manje.
Stanje naučno istraživačke delatnosti odavno zaslužuje jednu sveobuhvatnu i iscrpnu analizu. Bez bojazni do kakvih će se zaključaka doći. Recimo neka se posmatra situacija kao što je pad Univerziteta u Beogradu na “Šangajskoj listi”. Umesto da se stavi prst na čelo i počne sa konstruktivnim razmišljanjem, odmah kreće sa jalovim traženjima krivca.
Pri tome bi nosioci borbe za promene trebalo da budu pre svega istraživači. Ali izgleda da su oni i pored svega zadovoljni onim što dobijaju za svoj tzv. naučni rad. Ili misle da promene u ovoj sferi podrazumevaju nešto drugo. Više para za honorare i da ne treba ljutiti onoga kod koga se nalazi kesa sa novcem.
Doktorske studije
Pri razmatranju istraživačkog rada u Srbiji ukazano je na neke činjenice koje delimično odražavaju stanje naučno istraživačke delatnosti. Zaključci, koji su ponuđeni, više se zasnivaju na iskustvu autora. Zato se u nastavku neću baviti isključivo kritkom procenjenog stanja. Umesto toga pokušaću da napravim procenu kako ovu vitalnu društvenu delatnost učiniti uspešnijom.
Nije mi poznato da li je neko pokušao da utvrdi realno stanje naučno istraživačke delatnosti u Srbiji. Za početak trebalo bi definisati vremenski interval koji bi takvim istraživanjem bio obuhvaćen. Zakon iz 2005. godine u visokoškolsko obrazovanje uneo bitne strukturne promene – uvedena je tzv. Bolonja. Racionalno bi bilo da se napravi presek na nivou 15 godina (2015. – 2020. godina). Mislim da je to dovoljan vremenski period da se procene efekti novog pristupa obrazovanju istraživačkog kadra u Srbiji. Iako postoji mogućnost da ću nešto preskočiti, mislim da navedeno istraživanje treba da obuhvati:
- Broj studenata koji su u tom periodu upisali doktorske studije;
- Broj studenata koji su u tom periodu okončali studije, odbranom doktorske disertacije;
- Korelaciju između verifikovanih istraživačkih projekata i tema odbranjenih doktorskih disertacija;
- Gde su novi doktori nauka našli zaposlenje posle okončanja doktorskih studija.
Pri navođenju elemenata, koje istraživanje o stanju obrazovanja istraživača treba da obuhvati namerno sam ispustio dužinu trajanja studija. Takođe, izostala je i raspodela doktorskih disertacija prema naučnim oblastima i slično. Jer se takve stvari obično koriste za zamagljivanje suštine. A suština se nalazi u pitanjima:
- Koji je cilj organizovanja doktorskih studija?
- Kako treba organizovati doktorske studije?
Visokoškolsko obrazovanje u Srbiji se odvija na tri nivoa. Ovakva struktura visokoškolskog obrazovanja je uvedena u skladu sa uzusima „Bolonjske deklaracije“. Već je rečeno da je restruktuiranje ovog obrazovanja izvršeno prilično ad hoc. Bio je to jedan od pokušaja da se što pre usaglasimo sa pravilima Evropske Unije i postanemo njeni članovi. Pre nego se razmotre problemi realizacije doktorskih studija treba nešto reći i o ostalim nivoima visokog obrazovanja.
Osnovno obrazovanje kod nas traje po pravilu četiri godine. Iza toga slede master studije u trajanju od jedne godine. Ako se podseti da su studije tehnike kod nas trajale pet godina praktično ova dva nivoa studija traju isto kao nekadašnje studije. Iako je namena master studija da se svršeni studenti osnovnih studija specijalizuju u jednom segmentu struke to nažalost kod nas to uglavnom nije urađeno. Umesto toga u slučaju tehničkih fakulteta radi se u suštini o nekadašnjoj petoj godini studija. Sada samo preimenovanoj u master studije.
Imamo li odgovore?
Odgovor na prvo pitanje ne može da se odvoji od pitanja visokoškolskog obrazovanja. Jer, prema zakonskim uzusima nastavnici na ovom nivou obrazovanja mogu da budu samo lica koja poseduju doktorat iz odgovarajuće oblasti. To znači da se doktorske studije organizuju iz dva razloga:
- Obezbeđivanja kadrova za buduće nastavnike, na visokoškolskim ustanovama. Istovremeno ovi kadrovi će se baviti naučno istraživačkom delatnošću u svojim visokoškolskim institucijama.
- Obezbeđivanje kadrova za naučno istraživački rad u okviru samostalnih istraživačkih institucija. Kao što su instituti, istraživačke laboratorije, centri izvrsnosti, razvojni centri, itd.
Ovde se može postaviti nekoliko potpitanja, koja proističu iz realne prakse dosadašnjih doktorskih studija. Ali i kao podloga za razmišljanje i traženje odgovora na drugo postavljeno pitanje. U samom startu mora se ukazati na potencijalnu zavrzlamu u organizovanju doktorskih studija. Polazeći od premise da doktorske studije moraju da budu naslonjene na realno i utemeljeno naučno istraživanje postavlja se pitanje.
Kolike su mogućnosti obrazovnih institucija u Srbiji da imaju takve doktorske studije? S druge strane Zakon obavezuje visokoškolske studije da imaju doktorske studije. Jer to je jedan od uslova za akreditaciju. Ovim se dolazi do jednog od ključnih problema zbog kojih su doktorske studije u Srbiji takve kakve su. Pogrešno postavljena načela autonomije univerziteta, visokoškolskim ustanovama prepušta se da same staraju o kvalitetu, u ovom slučaju doktorskih studija.
Dodatni problemi i odgovori na njih
Mnoge visokoškolske institucije kubure sa ispunjenošću akreditacionih uslova. Međutim, umesto da se trude da rešavaju probleme nadležni organi donose polovična rešenja. Koja više liče na stvaranje dimnih zavesa iza kojih se kriju realne slabosti. Kad su u pitanju doktorske studije, formalno se svake godine raspisuju konkursi za nove studente. Pri tome se često prave veliki propusti, da ne kažem prekršaji. Jer se upisuju studenti koji po više osnova ne zadovoljavaju postavljene kriterijume. Pri tome se kao spasonosno rešenje koriste diferencijalni ispiti što je samo prvi korak u obesmišljavanju najvišeg nivoa obrazovanja.
Kasnije studije mogu da se odvijaju prema nastavnim planovima koji su prilično heterogeni i bez pravog bavljenja istraživanjem. Zato se ne treba se čuditi ostvarenim rezultatima. Već ova ad hoc analiza pokazuje da su doktorske studije konceptualno postavljene na pogrešan način. Zato odgovor na drugo postavljeno pitanje treba tražiti u promeni samog koncepta. Ako se to ne učini što pre, samo će se produžiti agonija. U koju polako tonu visokoškolsko obrazovanje i naučno istraživačka delatnost u Srbiji.
Načelno promena koncepta doktorskih studija, a na neki način i elemenata naučno istraživačkog rada, ne podrazumeva vraćanje na staro. Pre svega mora se izaći iz plašta forme i baviti se suštinom naučno istraživačkog rada i vrednovanjem njegovih rezultata. A ne, poput kakve mantre ponavljati – „Tako je po Bolonji!
Veliki problem istraživanja i visokoškolskog obrazovanja u Srbiji je izraženi normativizam. Da bi se objektiviziralo vrednovanje rezultata pojedinaca definisana su pravila i kriterijumi koje oni treba da ispune. Zbog toga su pojedinci po pravilu okrenuti ispunjavanju tih kriterijuma. Osim toga naparavljeno je stanje po kome ispunjavanje kriterijuma automatski podrazumeva napredovanje. To značajno utiče na doktorske studije, jer nastavnici nijih doživljavaju samo kao sredstvo za ispunjavanje kriterijuma.
